Cmentarz ewangelicko-augsburski (luterański)
Ulica Młynarska 54/56/58, sąsiaduje z Muzułmańskim Cmentarzem Kaukaskim i Cmentarzem Ewangelicko-Reformowanym (kalwińskim)
W dniu 2 maja 1792 r. Zbór Warszawski zakupił plac od właściciela dóbr Wielka Wola, bankiera Karola Schulza i w dniu 2 maja 1792 r. założono Cmentarz Ewangelicko-Augsburski. Zarówno nekropolię jak i pomieszczenia kancelaryjne oraz mieszkanie obsługi zaprojektował ówczesny architekt i ogrodnik Szymon Bogumił Zug, wykonując wszystkie prace całkowicie charytatywnie. We wstępnym stadium zagospodarowania cmentarz ogrodzono i wzniesiono murowane katakumby (istniały do 1851 r. – dziś przypomina o nich pomnik-krzyż) oraz budynki administracyjno-gospodarcze. Na pochówki początkowo wykorzystywano część leżącą przy ul. Młynarskiej. Teren od strony późniejszej ul. Karolkowej przez kilka lat pełnił funkcję ogrodu. Aby kondukty pogrzebowe mogły uniknąć okrężnej drogi przez rogatki wolskie, w latach 1792-1807 przekopano wały otaczające miasto na przedłużeniu ulicy Nowolipie i umieszczono tam specjalną bramkę tzw. „furtę zmarłych”.
Ostateczny kształt cmentarz uzyskał w II połowie XIX w. gdy zakupiono znaczny obszar położony na północ od posiadanego już terenu. W 1840 r. część nowo nabytego terenu odstąpiono gminie muzułmańskiej na potrzeby grzebalne. Godnym podkreślenia jest stanowisko kierownictwa Zboru Warszawskiego w odniesieniu do przedstawicieli innych grup wyznaniowych na terenie Warszawy, którym udostępniano miejsca dla pochówków. Część terenu cmentarnego odstąpiono gminie prawosławnej (przypomina o tym bizantyjski grobowiec Skwarcowów z 1851 r.).
Położenie cmentarza luterańskiego jak i kalwińskiego sprawiło, że nekropolie te były wykorzystywane w trakcie walk obronnych w rejonie Warszawy. W czasie postania kościuszkowskiego (1794 r.) rozmieszono tam stanowisko piechoty otoczone artylerią. W rezultacie doszło do zniszczenia zabudowań cmentarnych i parkanu. Kolejny raz cmentarze ewangelickie stały się miejscem działań zbrojnych w czasie powstania listopadowego. Ulokowano tu artylerię, a w murze powybijano strzelnice. W przededniu powstania styczniowego (w 1861 r.) cmentarz stał się miejscem manifestacji patriotycznej. Miała ona miejsce na pogrzebie ppłk. wojsk rosyjskich Jana Peukera, który wybrał samobójczą śmierć zamiast spełnienia rozkazu strzelania do bezbronnych tłumów zgromadzonych na pl. Zamkowym.
W latach II wojny światowej nekropolia znów stała się polem bitwy. We wrześniu 1939 r. dała schronienie artylerii broniącej miasta, zaś w dniach powstania warszawskiego 1944 r. była terenem zaciekłych i krwawych walk wręcz. Toczone boje spowodowały wielkie zniszczenia. Pastwą ognia i pocisków padły wszystkie zabudowania cmentarne oraz wiele pomników nagrobnych. W kilka lat po wojnie odbudowano mocno zdewastowane zabudowania, łącznie ze wznoszącą się po lewej stronie od wejścia dużą kaplicą-mauzoleum Halpertów (zbudowaną w 1834 r. i sfinansowaną przez fundację Marii ze Słuckich Halpertowej dla uczczenia męża). Kaplicę w 1975 r. przystosowano do odprawiania nabożeństw.
Aktualnie cmentarz luterański zajmuje powierzchnię ok. 7,5 ha. W dniu 1 lipca 1965 r. wpisany został do rejestru zabytków. Jest to jedyny działający cmentarz luterański należący do Parafii Św. Trójcy w Warszawie. Cmentarz ten, odmiennie niż inne nekropolie, ma ponumerowane aleje, a nie kwatery. Główne aleje, biegnące z zachodu na wschód oznaczone są literami, natomiast aleje poprzeczne – liczbami od 1 do 66. Każdy grób posiada ozdobną metalową tabliczkę z własnym numerem. Spacerując cmentarnymi alejkami warto zwrócić uwagę na zabytkowe nagrobki, rzeźby figuralne, zadumane anioły, rodzinne grobowce i kaplice. Pod południowym murem uwagę przykuwa swoiste lapidarium, będące śladem historii wartym zachowania.
Z inicjatywy Społecznego Komitetu Opieki nad Cmentarzem Ewangelicko-Augsburskim wyeksponowano zabytkowe tablice nagrobne pochodzące z nie zachowanych już mogił. Każda tablica została ustawiona pionowo oraz podmurowana. Na niektórych z nich można podziwiać artystyczne kroje pisma. Ozdobą starych grobów są finezyjnie kute ogrodzenia i furty. W starej części cmentarza dominuje tradycyjny typ grobu z „ogródkiem” w środku. Najczęściej porasta je trawa, paprocie i bluszcz. Ocieniają je cisy, tuje, kasztanowce i klony. To sprawia, że cmentarz bardzo przypomina park.
W ciągu całego okresu istnienia cmentarza pochowano nań ponad 100 tys. osób. Spoczywają tu m.in.: Juliusz Bursche (przedwojenny zwierzchni kościoła ewangelicko-augsburskiego zamordowany przez hitlerowców – grób symboliczny), Gustaw Adolf Gebethner (współzałożyciel firmy księgarskiej Gebethner i Wolff), Wojciech Gerson (założyciel i profesor Warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych), Jan Chrystian Kamsetzer (architekt na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego, współtwórca Pałacu w Łazienkach), Edward Kłosiński (operator filmowy, mąż Krystyny Jandy), Samuel Linde (autor pierwszego słownika języka polskiego, organizator Biblioteki UW), Edward Messner (farmaceuta, który jako pierwszy wprowadził w Polsce lekarstwa w formie drażetek i ampułek), Konstanty Schiele (współwłaściciel browaru Haberbusch i Schiele), Michał Szubert (botanik, założyciel Ogrodu Botanicznego w Warszawie), Jan Chrystian Szuch (architekt i ogrodnik, współtwórca rozplanowania Łazienek), Jan Krystian Ulrich (założyciel ogrodów Ulrichów), Zygmunt Vogel (rysownik, akwarelista i pejzażysta), Emil Wedel (właściciel fabryki słodyczy), Edward Wende (adwokat, opozycjonista z czasów PRL), Szymon Bogumił Zug (architekt i ogrodnik).
Ulica Młynarska 54/56/58, sąsiaduje z Muzułmańskim Cmentarzem Kaukaskim i Cmentarzem Ewangelicko-Reformowanym (kalwińskim)
Ostateczny kształt cmentarz uzyskał w II połowie XIX w. gdy zakupiono znaczny obszar położony na północ od posiadanego już terenu. W 1840 r. część nowo nabytego terenu odstąpiono gminie muzułmańskiej na potrzeby grzebalne. Godnym podkreślenia jest stanowisko kierownictwa Zboru Warszawskiego w odniesieniu do przedstawicieli innych grup wyznaniowych na terenie Warszawy, którym udostępniano miejsca dla pochówków. Część terenu cmentarnego odstąpiono gminie prawosławnej (przypomina o tym bizantyjski grobowiec Skwarcowów z 1851 r.).
Położenie cmentarza luterańskiego jak i kalwińskiego sprawiło, że nekropolie te były wykorzystywane w trakcie walk obronnych w rejonie Warszawy. W czasie postania kościuszkowskiego (1794 r.) rozmieszono tam stanowisko piechoty otoczone artylerią. W rezultacie doszło do zniszczenia zabudowań cmentarnych i parkanu. Kolejny raz cmentarze ewangelickie stały się miejscem działań zbrojnych w czasie powstania listopadowego. Ulokowano tu artylerię, a w murze powybijano strzelnice. W przededniu powstania styczniowego (w 1861 r.) cmentarz stał się miejscem manifestacji patriotycznej. Miała ona miejsce na pogrzebie ppłk. wojsk rosyjskich Jana Peukera, który wybrał samobójczą śmierć zamiast spełnienia rozkazu strzelania do bezbronnych tłumów zgromadzonych na pl. Zamkowym.
W latach II wojny światowej nekropolia znów stała się polem bitwy. We wrześniu 1939 r. dała schronienie artylerii broniącej miasta, zaś w dniach powstania warszawskiego 1944 r. była terenem zaciekłych i krwawych walk wręcz. Toczone boje spowodowały wielkie zniszczenia. Pastwą ognia i pocisków padły wszystkie zabudowania cmentarne oraz wiele pomników nagrobnych. W kilka lat po wojnie odbudowano mocno zdewastowane zabudowania, łącznie ze wznoszącą się po lewej stronie od wejścia dużą kaplicą-mauzoleum Halpertów (zbudowaną w 1834 r. i sfinansowaną przez fundację Marii ze Słuckich Halpertowej dla uczczenia męża). Kaplicę w 1975 r. przystosowano do odprawiania nabożeństw.
Aktualnie cmentarz luterański zajmuje powierzchnię ok. 7,5 ha. W dniu 1 lipca 1965 r. wpisany został do rejestru zabytków. Jest to jedyny działający cmentarz luterański należący do Parafii Św. Trójcy w Warszawie. Cmentarz ten, odmiennie niż inne nekropolie, ma ponumerowane aleje, a nie kwatery. Główne aleje, biegnące z zachodu na wschód oznaczone są literami, natomiast aleje poprzeczne – liczbami od 1 do 66. Każdy grób posiada ozdobną metalową tabliczkę z własnym numerem. Spacerując cmentarnymi alejkami warto zwrócić uwagę na zabytkowe nagrobki, rzeźby figuralne, zadumane anioły, rodzinne grobowce i kaplice. Pod południowym murem uwagę przykuwa swoiste lapidarium, będące śladem historii wartym zachowania.
Z inicjatywy Społecznego Komitetu Opieki nad Cmentarzem Ewangelicko-Augsburskim wyeksponowano zabytkowe tablice nagrobne pochodzące z nie zachowanych już mogił. Każda tablica została ustawiona pionowo oraz podmurowana. Na niektórych z nich można podziwiać artystyczne kroje pisma. Ozdobą starych grobów są finezyjnie kute ogrodzenia i furty. W starej części cmentarza dominuje tradycyjny typ grobu z „ogródkiem” w środku. Najczęściej porasta je trawa, paprocie i bluszcz. Ocieniają je cisy, tuje, kasztanowce i klony. To sprawia, że cmentarz bardzo przypomina park.
W ciągu całego okresu istnienia cmentarza pochowano nań ponad 100 tys. osób. Spoczywają tu m.in.: Juliusz Bursche (przedwojenny zwierzchni kościoła ewangelicko-augsburskiego zamordowany przez hitlerowców – grób symboliczny), Gustaw Adolf Gebethner (współzałożyciel firmy księgarskiej Gebethner i Wolff), Wojciech Gerson (założyciel i profesor Warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych), Jan Chrystian Kamsetzer (architekt na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego, współtwórca Pałacu w Łazienkach), Edward Kłosiński (operator filmowy, mąż Krystyny Jandy), Samuel Linde (autor pierwszego słownika języka polskiego, organizator Biblioteki UW), Edward Messner (farmaceuta, który jako pierwszy wprowadził w Polsce lekarstwa w formie drażetek i ampułek), Konstanty Schiele (współwłaściciel browaru Haberbusch i Schiele), Michał Szubert (botanik, założyciel Ogrodu Botanicznego w Warszawie), Jan Chrystian Szuch (architekt i ogrodnik, współtwórca rozplanowania Łazienek), Jan Krystian Ulrich (założyciel ogrodów Ulrichów), Zygmunt Vogel (rysownik, akwarelista i pejzażysta), Emil Wedel (właściciel fabryki słodyczy), Edward Wende (adwokat, opozycjonista z czasów PRL), Szymon Bogumił Zug (architekt i ogrodnik).
Mapa Cmentarza Ewangelicko-Augsburskiego (1002.83 KB)
